जयाचिये द्वारी सोन्याचा पिँपळ

जयाचिये द्वारी सोन्याचा पिँपळ |
 अंगीँ ऐसे बळ रेडा बोले ||1||

 करिल ते काय नव्हे महाराज |
परि पाहे बीज शुद्ध अंगी ||धृ||

 जयाने घातली मुक्तिची गवांदी |
 मेळविली मांदी वैष्णवाची ||2||

 तुका म्हणे तेथे सुखा काय उणे |
 राहे समाधान चित्ताचिया ||3||

अभंगाचा अर्थ 

“जयाचिये द्वारी सोन्याचा पिंपळ | अंगीं ऐसे बळ रेडा बोले” 

संत तुकाराम महाराज येथे भक्तीच्या सामर्थ्याचा सुंदर उल्लेख करतात. “जयाचिये द्वारी” म्हणजे भगवान पांडुरंगाच्या दारी. त्या दारी जणू सोन्याचा पिंपळ उगवलेला आहे, म्हणजेच अत्यंत सुंदर, पवित्र आणि अमोल आध्यात्मिक वातावरण. “अंगी ऐसे बळ रेडा बोले” म्हणजे भक्ताच्या मनामध्ये, शरीरामध्ये अशी दिव्य शक्ती निर्माण होते की तो निर्भयपणे, दृढ विश्वासाने विठोबाशी बोलू शकतो. भक्ती जेव्हा परिपक्व होते तेव्हा माणूस देवाजवळ अत्यंत आत्मीयतेने संवाद साधू लागतो, जणू घरातीलच एखादा आहे, अशी नात्याची जवळीक इथे वर्णिली आहे.

“करिल ते काय नव्हे महाराज | परि पाहे बीज शुद्ध अंगी” (धृ) –
तुकाराम महाराज म्हणतात, देव महाराज सर्व काही करू शकतात. त्यांच्यासाठी अशक्य असे काहीच नाही. परंतु ते एकच पाहतात—भक्ताचे मन शुद्ध आहे का? ‘बीज शुद्ध अंगी’ म्हणजे मनातील हेतू, विचार, भाव, वृत्ती पवित्र आणि निष्कपट आहे का हे देव पाहतात. भक्तीमध्ये बाह्य आडंबर नाही, तर आंतरिक शुचिता महत्त्वाची आहे. देवाला मनाची निर्मळता प्रिय असते; भक्तीचा पाया हाच आहे.

“जयाने घातली मुक्तिची गवांदी | मेळविली मांदी वैष्णवाची” –
देवाच्या कृपेने भक्ताला जणू मुक्तीचा गोफ मिळतो—गवांदी म्हणजे संरक्षणाचा जाळा. देव त्या भक्ताभोवती मुक्तीचे कवच तयार करतो. “मेळविली मांदी वैष्णवाची” म्हणजे वैष्णवधर्माचा, भक्तीमार्गाचा जो मोठा खजिना आहे तो भक्ताला लाभतो. भक्तीने मनात करुणा, प्रेम, नम्रता, सद्भाव, क्षमा यांसारख्या गुणांची मांदी (साठा) तयार होते. हेच वैष्णवधर्माचे खरे धन आहे.

“तुका म्हणे तेथे सुखा काय उणे | राहे समाधान चित्ताचिया” –
तुकाराम महाराज शेवटी सांगतात की देवाच्या कृपेमध्ये, भक्तीच्या आश्रयात कोणतेही सुख कमी पडत नाही. ज्या घरात भक्ती आहे, ज्या मनात पांडुरंगाची आठवण अखंड वाहते – त्या व्यक्तीच्या जीवनात कोणतीही कमी राहात नाही. भौतिक वस्तूंनी सुख येते, पण ते क्षणिक असते. परंतु तृप्ती, समाधान आणि आनंद हे देवस्मरणातूनच येतात. भक्तीच्या मार्गावर मनाला एक अनिर्वचनीय शांती व समाधान मिळते, जे संसारातील कोणत्याही गोष्टीने मिळत नाही.

एकूणार्थ

या अभंगात तुकाराम महाराज भक्तीचे सामर्थ्य, मनाची शुद्धता, देवाची कृपा आणि अंतर्गत समाधान यांचा सुंदर संगम दाखवतात. देव सर्व करू शकतो, पण भक्ताच्या हृदयातील शुद्धता ही त्याला सर्वात प्रिय आहे. भक्ती दिलासा देते, मुक्तीकडे नेते, आणि आयुष्याला आनंदाने भारून टाकते.