बाळ सगुण गुणांचें तान्हें गे | बाळ दिसतें गोजिरवाणें गे

बाळ सगुण गुणांचें तान्हें गे | बाळ दिसतें गोजिरवाणें गे | काय सांगतां गाऱ्हाणे गे | गोकुळींच्या नारी ||धृ||

श्रीरंग माझा वेडा गे | याला नाहीं दुसरा जोडा गे |
तुम्ही याची संगत सोडा गे | गोकुळींच्या नारी ||1||

पांच वर्षाचें माझें बाळ गे | अंगणी माझ्या खेळे गे |
कां लटिकाची घेतां आळ गे | गोकुळींच्या नारी ||2||

सांवळा गे चिमणा माझा | गवळणीत खेळे राजा |
तुम्ही मोठ्या ढालगजा गे | गोकुळींच्या नारी ||3||

तुम्ही खाऊन लोण्याचा गोळा गे | आळ घेतां या गोपाळा गे | तुम्ही ठाईच्या वोढाळा गे | गोकुळींच्या नारी ||4||

तुम्ही लपवूनी याची गोटी गे | लागतां गे याचे पाठीं गे | ही एवढीच रीत खोटी गे | गोकुळींच्या नारी ||5||

तुम्ही लपवूनी याचा भोवरा गे | आळ घेतां शारंगधरा गे | तुम्ही बारा घरच्या बारा गे | गोकुळींच्या नारी ||6||

हा ब्रम्हविधीचा जनिता गे | तुम्ही याला धरुं पाहतां गे | हा कैसा येईल हातां गे | गोकुळींच्या नारी ||7||

नामा म्हणे यशोदेशी गे | हा तुझा हृषीकेशी गे |
किती छळीतो आम्हांसी गे | गोकुळींच्या नारी ||9||

अभंगाचा ओळी-ओळीनुसार अर्थ 

धृपद:

“बाळ सगुण गुणांचें तान्हें गे | बाळ दिसतें गोजिरवाणें गे | काय सांगतां गाऱ्हाणे गे | गोकुळींच्या नारी ||”

हे बाळ म्हणजे श्रीकृष्ण. तो 'सगुण' म्हणजे गुण-रूप असलेला, दैवी सौंदर्याने नटलेला. तो इतका तान्हा, निरागस आणि गोजिरवाणा की त्याच्याबद्दल तक्रार करायलाही मन तयार होत नाही. गोकुळातील स्त्रिया म्हणतात कृष्णाचे खट्याळपण सांगावं तर त्याचे रूप एवढं मोहक की बोलताही येत नाही; तक्रार करावी तरी त्याचे निरागस हसू सगळा राग पुसून टाकते.

1) “श्रीरंग माझा वेडा गे | याला नाहीं दुसरा जोडा गे | तुम्ही याची संगत सोडा गे | गोकुळींच्या नारी ||”

यशोदा म्हणते माझा श्रीकृष्ण हा प्रेमा-वेडा आहे; त्याच्या भोळेपणाला, प्रेमळ खेळांना दुसरा तोड नाही. तुम्ही गोकुळातील स्त्रिया त्याला सतत मिठीत घेताय, खेळवता, त्याच्या खोड्या वाढवताय. त्याच्याशी तुमची मैत्री आणि संगत जास्त झाल्यामुळे तो आणखीच खट्याळ बनतो. म्हणून थोडेसं बाजूला राहा अशी सौम्य तक्रार यशोदामाई करते.

2) “पांच वर्षाचें माझें बाळ गे | अंगणी माझ्या खेळे गे | कां लटिकाची घेतां आळ गे | गोकुळींच्या नारी ||”

माझं बाळ फक्त पाच वर्षाचं आहे. अजून अंगणातच खेळतं, छोट्या छोट्या गमती करतो, मातीशी खेळतो, कधीकधी चुकून चिखल उडवतो. याला ओरडायला तुम्ही लागता, तक्रार घेऊन याच्यामागे येता. एवढ्या छोट्या बाळाचे खेळ तुमच्या तक्रारींच्या कारणीभूत होत आहेत, ही गोष्ट यशोदाला समजत नाही.

3) “सांवळा गे चिमणा माझा | गवळणीत खेळे राजा | तुम्ही मोठ्या ढालगजा गे | गोकुळींच्या नारी ||”

माझा कृष्ण काळासावळा, चिमुकला, मृदू मनाचा आहे. तो गवळणीतल्या इतर मुलांसोबत खेळतो, धावतो, गुडघे खरचटवून घेतो. तुमच्या सारख्या प्रौढ स्त्रिया, मोठ्या बायका, त्याने मस्ती केली म्हणून त्याला मोठी तक्रार लावत बसता, हे योग्य नाही. बाळ आहे ते मस्तीच करणार.

4) “तुम्ही खाऊन लोण्याचा गोळा गे | आळ घेतां या गोपाळा गे | तुम्ही ठाईच्या वोढाळा गे | गोकुळींच्या नारी ||”

खरं तर अनेक लोण्याचे गोळे तुम्ही स्वतःही खातात, पण दोष मात्र कृष्णाला देता. त्याच्या नावाने रडारड करता. गोकुळीतील बायका स्वतःच लोणी चाखतात; पण लहानसा गोपाळ थोडं लोणी चोरून खाल्लं तरी गाऱ्हाणं घेऊन यशोदेकडे तक्रार घेऊन जातात—हा सूक्ष्म टोमणा आहे.

5) “तुम्ही लपवूनी याची गोटी गे | लागतां गे याचे पाठीं गे | ही एवढीच रीत खोटी गे | गोकुळींच्या नारी ||”

तुम्ही स्वतःच त्याच्या खेळण्याच्या छोट्या गोष्टी काचगोट्या, खेळण्यांच्या वस्तू लपवून ठेवा आणि नंतर म्हणता की कृष्णाने तुमच्या वस्तू घेतल्या. मग त्याच्याच मागे लागता. ही पद्धतच चुकीची आहे, असे यशोदा प्रेमाने सांगते.

6) “तुम्ही लपवूनी याचा भोवरा गे | आळ घेतां शारंगधरा गे | तुम्ही बारा घरच्या बारा गे | गोकुळींच्या नारी ||”

याचा भोवरा, काठ्या, गोष्टी तुम्हीच लपवता. आणि मग दोष कृष्णावर. तो तर शारंगधरी विष्णूचा अवतार आहे. आपण सारे बाराच घरोबाराचे म्हणजे या समाजाचे सदस्य तर मग एवढं लहान मूल का दोषी धरता?

7) “हा ब्रम्हविधीचा जनिता गे | तुम्ही याला धरुं पाहतां गे | हा कैसा येईल हातां गे | गोकुळींच्या नारी ||”

हा कृष्ण म्हणजे साधा मुलगा नव्हे, तो ब्रह्मविद्येचा जनक सर्व जगाचा सृजनकर्ता. तुम्ही त्याला हाताने धरून ठेवू पाहता, त्याला खोड्या दाखवत ओरडता. पण एवढ्या विश्वाचा संचालक तुमच्या हातात कसा येणार? त्याची लीला अमर्याद आहे.

9) “नामा म्हणे यशोदेशी गे | हा तुझा हृषीकेशी गे | किती छळीतो आम्हांसी गे | गोकुळींच्या नारी ||”

नामदेव म्हणतात अगं यशोदेताई, हा तुझा कृष्ण म्हणजे हृषीकेश; सर्व इंद्रियांचा स्वामी. चोरी, मस्ती, खोड्या हे सर्व त्याचे लीलेचे स्वरूप आहे. आम्हा गोकुळवासियांना तो सतत छळतो, पण हा छळही प्रेमाने भरलेला आहे. त्यामुळे आम्हालाही त्याचा राग येत नाही; उलट आनंदच वाटतो.

एकत्रित भावार्थ (सुंदर, प्रवाही वर्णन)

या अभंगात संत नामदेवांनी गोकुळातील कृष्णलीला अतिशय हृदयस्पर्शी पद्धतीने मांडली आहे. यशोदामाई आणि गोकुळातील स्त्रिया यांच्या संवादातून कृष्णाचे निरागस बालरूप जिवंत होते. सगुण, सुंदर, मोहक असे कृष्णाचे वर्णन करताना नामदेव सांगतात की कृष्णाच्या खोड्या जरी असल्या तरी त्याचे रूप, त्याची निरागसता आणि त्याचे दैवी अस्तित्व हे राग करण्यास अवकाशच ठेवत नाही.

गोकुळातील स्त्रिया कृष्णाच्या खोड्यांची तक्रार करतात लोणी खाणे, वस्तू लपवणे, खेळण्याच्या गोष्टींमध्ये भांडणे परंतु यशोदा सांगते की इतक्या छोट्या बाळावर एवढ्या मोठ्या तक्रारी करणे योग्य नाही. कृष्णाची प्रत्येक लीला ही त्याची दैवी शक्ति आणि प्रेमळ स्वभावाचे दर्शन घडवते. तो सामान्य मुलगा नसून ब्रह्मविद्येचा सृजनकर्ता, विश्वाचा स्वामी आहे, हे शेवटी स्पष्ट केले जाते.

नामदेव यांचा शेवटचा संदेश असा कृष्णाच्या खोड्या हेच त्याचे प्रेम असते. त्या स्वीकारल्या तर आनंदच आनंद, आणि हा छळही भक्तांसाठी परम सुखदायक ठरतो.