कलानां जीवोन्मेषरत्नां
कलादक्षिणदं दयालं गुरूणां
सुलभं प्रपत्तिर्द्विजानां
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥१॥
अलोकसंपन्नं सिंहासनस्थं
पदांबोजतेजः स्फुरद्धिक्प्रदं
विदिग्धाम्बरं सिद्धदर्पेर्देवं
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥२॥
ज्ञानौघनं नावशब्दप्रतिष्ठं
विद्वान्संलक्ष्य नातद्रसलव्यं
योगाद्विभूमिप्रभाकायमूर्तिं
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥३॥
स्मश्रुवीणां समभाजितं मूर्ति
पाठ्यज्ञां प्रतिमाभागृहीतं
सुलभं संसरित्वा प्रबोधं
चतुर्वेदतोहितं शरणागतं
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥४॥
सदा पंचभूत पदाब्जभृंगं
विनुतर्षिरामुखसंतसमूहम्
महोत्सवाग्नीतिर्भूमौ वसन्तं
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥५॥
णो कृष्णा भीमसेनं संतां
भूतां तीतां बोद्धारं ज्ञानेश्वरं
कृतिनीतिमत्ता येन च
प्राकृतकाव्यतया ।
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥६॥
चिरायासारण्य सिद्धेंबलकः
बहुभाषाप्रज्ञां चांडोगादः
निरिहाख्याकुशला तत्त्वतत्त्वगतेः
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥७॥
कविचित्तशाठ्याभिषणोतनोलिः
स्वयवधं तत्त्वं न जानसि विष्णोः ।
यतः प्रेषितः खेचरं नामदेवः
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥८॥
इति श्रीमत्स्वामीमृगेंद्रस्वामीविरचित
श्रीज्ञानदेवाष्टकस्तोत्रं संपूर्णम् ॥
खाली श्री सद्गुरु ज्ञानदेवाष्टक स्तोत्र याचा सरळ, भावपूर्ण मराठी अर्थ दिला आहे. प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ सोप्या भाषेत समजावला आहे:
॥ श्री सद्गुरु ज्ञानदेवाष्टक – मराठी अर्थ ॥
श्लोक १
कलानां जीवोन्मेषरत्नां
कलादक्षिणदं दयालं गुरूणां
सुलभं प्रपत्तिर्द्विजानां
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥१॥
भावार्थ :
जे कलांचे खरे रत्न आहेत,
जे जाणकार व विनम्रांना ज्ञानरूपी दक्षिणा देतात,
जे दयाळू आहेत आणि शरण आलेल्यांना सहज उपलब्ध होतात,
अशा समाधीमंदिरातील ध्यानमग्न स्वरूप श्री ज्ञानदेवांची मी भक्ती करतो.
श्लोक २
अलोकसंपन्नं सिंहासनस्थं
पदांबोजतेजः स्फुरद्धिक्प्रदं
विदिग्धाम्बरं सिद्धदर्पेर्देवं
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥२॥
भावार्थ :
ज्यांचे तेज जगावेगळे आहे,
सिंहासनावर विराजमान असलेले,
ज्यांच्या चरणकमलाचे तेज दिशांना प्रकाशमान करते,
विजयाचा व सिद्धीचा आनंद देणारे,
अशा समाधीस्थ ज्ञानदेवांना मी वंदन करतो.
श्लोक ३
ज्ञानौघनं नावशब्दप्रतिष्ठं
विद्वान्संलक्ष्य नातद्रसलव्यं
योगाद्विभूमिप्रभाकायमूर्तिं
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥३॥
भावार्थ :
ज्ञानरूपी विशाल समुद्र असणारे,
ज्यांचे नाव उच्चारताच पवित्रता जाणवते,
विद्वान लोक ज्यांची समाधी पाहून नतमस्तक होतात,
योगीजनांना ज्यांच्या शरीरातून दिव्य तेज प्रकटते,
त्या समाधीस्थ ज्ञानेश्वरांची मी उपासना करतो.
श्लोक ४
स्मश्रुवीणां समभाजितं मूर्ति
पाठ्यज्ञां प्रतिमाभागृहीतं
सुलभं संसरित्वा प्रबोधं
चतुर्वेदतोहितं शरणागतं
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥४॥
भावार्थ :
ज्यांच्या स्मरणाने ज्ञानरूपी वीणा वाजते,
ज्यांना वेद-शास्त्रांचा गोड गंध लाभला आहे,
भक्तांना सहज उपलब्ध होणारे,
ज्यांचे ज्ञान चारही वेदांनी पूजले आहे,
त्या शरणागतांचा आधार असणाऱ्या ज्ञानदेवांची मी सेवा करतो.
श्लोक ५
सदा पंचभूत पदाब्जभृंगं
विनुतर्षिरामुखसंतसमूहम्
महोत्सवाग्नीतिर्भूमौ वसन्तं
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥५॥
भावार्थ :
पाचही महाभूतांना ज्यांचे चरणकमल सुगंधित वाटतात,
ऋषी-मुनी व संतगण ज्यांना पुजतात,
ज्यांच्या दर्शनाने भक्तांच्या जीवनात उत्सव निर्माण होतो,
अशा समाधीस्थ ज्ञानेश्वरांना मी वंदन करतो.
श्लोक ६
णो कृष्णा भीमसेनं संतां
भूतां तीतां बोद्धारं ज्ञानेश्वरं
कृतिनीतिमत्ता येन च
प्राकृतकाव्यतया ।
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥६॥
भावार्थ :
कृष्ण-भीमसेनांसारखे पराक्रमी,
संतांचे श्रेष्ठ जाणकार,
जगातील सर्वांचा भेद जाणणारे,
ज्यांची ‘ज्ञानेश्वरी’ ही अमर काव्यनिर्मिती लोकांना मार्गदर्शन करते,
त्या समाधीतील ज्ञानदेवांना मी प्रणाम करतो.
श्लोक ७
चिरायासारण्य सिद्धेंबलकः
बहुभाषाप्रज्ञां चांडोगादः
निरिहाख्याकुशला तत्त्वतत्त्वगतेः
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥७॥
भावार्थ :
दीर्घ साधनेने सिद्धी प्राप्त केलेले,
अनेक लोकांची भाषा, भावना आणि तत्त्वज्ञान समजणारे,
निर्मोही, निरहंकारी आणि परमार्थ दाखवणारे,
त्या समाधीतील ज्ञानेश्वरांना मी नमस्कार करतो.
श्लोक ८
कविचित्तशाठ्याभिषणोतनोलिः
स्वयवधं तत्त्वं न जानसि विष्णोः ।
यतः प्रेषितः खेचरं नामदेवः
समाधिष्ठ मूर्ति भजे ज्ञानदेवम् ॥८॥
भावार्थ :
अगदी कवींचे चित्तही चकित होईल असे तेज असणारे,
विष्णुतत्त्वाचे खरे स्वरूप ओळखणारे,
ज्यांच्या आदेशाने नामदेव आकाशमार्गाने गेला,
त्या महान समाधीस्थ ज्ञानदेवांना मी पुन्हा पुन्हा प्रणाम करतो.
समाप्त
इति श्रीमत्स्वामी मृगेंद्रस्वामी विरचित
श्री ज्ञानदेवाष्टक स्तोत्र – संपूर्ण मराठी अर्थ
