अनादि निर्गुण प्रगटली भवानी

अनादि निर्गुण प्रगटली भवानी |
मोह महिषासुर मर्दनालागुनी |
 त्रिविधतापाची कराया झाडणी |
भक्तालागोनी पावसी निर्वाणी ||1||

आईचा जोगवा जोगवा मागेन |
व्दैत सारुनी माळ मी घालीन |
हातीं बोधाचा झेंडा मी घईंन |
भेदरहित वारीसी जेईन ||2||

नवविध भक्तीच्या करीन नवरात्रा |
 करुनी पोटी मागेन ज्ञानपुत्रा |
धरीन सभ्दाव अंतरीच्या मित्रा |
दंभ सासरा सांडीन कुपात्रा ||3||

पूर्ण बोधाची घेईन परडी |
आशा तृष्णेच्या पाडीन दरडी |
 मनोविकार करीन कुर्वंडी |
अभ्दुत रसाची भरीन दुरडी ||4||

आतां साजणी जालें मी निःसंग |
विकल्प नवऱ्याचा सोडीला संग |
 कामक्रोध हे झोडीयले मांग |
 केला मोकळा मारग सुरंग ||5||

ऐसा जोगवा मुगुनी ठेविला |
जाऊनी नवल महाव्दारी फेडिला |
 एकपणें जनार्दन देखिला |
जन्ममारणाचा फेरा चुकविला ||6||

अर्थ 

**अनादि निर्गुण प्रगटली भवानी |

मोह महिषासुर मर्दनालागुनी |
त्रिविधतापाची कराया झाडणी |
भक्तालागोनी पावसी निर्वाणी || 1 ||**

अर्थ:
भवानी  आद्यशक्ती, जी अनादि, निराकार आणि निर्गुण आहे  ती भक्तांच्या उद्धारासाठी सगुण रूपात प्रकट होते. महिषासुरासारख्या ‘मोह’ नावाच्या दैत्याचा नाश करण्यासाठी ती धावून येते. मनुष्याला सतत त्रास देणारे आध्यात्मिक (आध्यात्मिक), बाह्य (दैहिक) आणि दैवी (दैविक) असे त्रिविध ताप दूर करण्यासाठी भवानी स्वतः झाडणी घेऊन येते. तिच्या कृपेने भक्ताला निर्वाण, म्हणजे जन्म-मरणाच्या फेर्‍यातून मुक्ती मिळते. येथे कवी सांगतो की देवता ही फक्त भयावह रूपातील युद्धदेवी नसून – ती मोह, भ्रम, अज्ञान, वासना अशा आंतरिक शत्रूंना मारून टाकणारी ‘आधात्मिक उर्जाही’ आहे.

**आईचा जोगवा जोगवा मागेन |

व्दैत सारुनी माळ मी घालीन |
हातीं बोधाचा झेंडा मी घईंन |
भेदरहित वारीसी जेईन || 2 ||**

अर्थ:
कवी म्हणतो  मी माझ्या आईकडे (भवानीकडे) ‘जोगवा’ मागेन. जोगवा म्हणजे भौतिक नव्हे तर आध्यात्मिक उर्जा, भक्तीचा मार्ग, धैर्य, आत्मज्ञान. मी द्वैत (मी आणि तू असा वेगळेपणा) दूर करून अद्वैताची माळ गळ्यात घालेन  म्हणजे सर्वत्र ‘तेच’ परमात्मत्त्व पाहू लागेन.

हातात बोधाचा झेंडा घेईन, म्हणजे समज, विवेक, सत्यज्ञान, जागृती यांचा ध्वज उंचावत जगण्यास सुरुवात करीन. आणि मग मी भेदरहित वारीला जाईन  जिथे जात, पंथ, वर्ग, अहंकार, श्रेष्ठ-कनिष्ठ, माझे-तुझे असे भेद मिटतात. म्हणजे आत्मज्ञानाच्या यात्रेला निघालेला मनुष्य ‘वारी’ ही बाह्य यात्रा नसून ‘अंतर्मुखता’ आहे.

**नवविध भक्तीच्या करीन नवरात्रा |

करुनी पोटी मागेन ज्ञानपुत्रा |
धरीन सभ्दाव अंतरीच्या मित्रा |
दंभ सासरा सांडीन कुपात्रा || 3 ||**

अर्थ:
मी नवविध भक्तीचा नवरात्रव्रत करीन  भक्तीचे नऊ प्रकार (श्रवण, कीर्तन, स्मरण, पदसेवन, अर्चन, वंदन, दास्य, सख्य, आत्मनिवेदन) माझ्या जीवनात रूजवीन.

नवरात्रीत जसे कन्यारूपात शक्तीचे वंदन करतात, तसेच मी माझ्या ‘पोटी’ म्हणजे अंतःकरणात ज्ञानरूपी पुत्र मागेन, कारण खरा वारस हा ज्ञानच असतो.

मी आत्मसख्यभाव धरेन  स्वतःला आत्म्याचा मित्र करून जगण्याची पद्धत स्वीकारेन. अंतरीचा मित्र म्हणजे ‘चैतन्य’, ‘परमात्मा’, ‘स्वत:चे खरे स्वरूप’.

आणि मी दंभ  अहंकाराचा सासरा  म्हणजेच अनावश्यक दिखावा, मिरवणूक, स्वतःचे बनावट महत्त्व, हे सर्व मातीमोल करीन. जो दंभ सोडतो तोच खऱ्या भक्तीचा पात्र ठरतो, अन्यथा तो कुपात्रच राहतो.

**पूर्ण बोधाची घेईन परडी |

आशा तृष्णेच्या पाडीन दरडी |
मनोविकार करीन कुर्वंडी |
अभ्दुत रसाची भरीन दुरडी || 4 ||**

अर्थ:
मी पूर्ण बोधाची परडी घेईन  म्हणजे समग्र ज्ञान, प्रबोधन, सत्यसमज यांना माझ्या जीवनातील ‘धान्य’ मानेन.

आशा आणि तृष्णा  मानवाला धडपडत आणि भटकवत ठेवणारे दोन मोठे शत्रू. कवी म्हणतो, मी या आशा-तृष्णेची भली मोठी दरड पाडून टाकीन  म्हणजेच इच्छांच्या ओझ्यातून मुक्त होईन.

मनोविकार  राग, मत्सर, लोभ, मोह, द्वेष हे मनाचे आजार आहेत. त्यांना मी कुर्वंडी करीन, म्हणजे फार लहान, क्षुद्र, तुच्छ करून टाकीन.

आणि मग माझी ‘दुरडी’  माझे अंतःकरण  अद्भुत रसाने भरीन. हा अद्भुत रस म्हणजे परमसुख, भक्तीचा माधुर्य, आत्मज्ञानाची शांतता, कृपाप्रसादाचा आनंद.

**आतां साजणी जालें मी निःसंग |

विकल्प नवऱ्याचा सोडीला संग |
कामक्रोध हे झोडीयले मांग |
केला मोकळा मारग सुरंग || 5 ||**

अर्थ:
कवी म्हणतो  आता मी ‘साजणी’ झालो आहे, म्हणजेच अलंकारित, शोभिवंत नव्हे तर मनाने शुद्ध, पवित्र, निर्मळ झालो आहे.

मी निःसंग झालो  जे काही अनावश्यक आसक्ती, जडत्व, भोग, अपेक्षा आहेत त्यांना मी सोडले.

‘विकल्प नवऱ्याचा सोडीला संग’ येथे ‘नवरा’ म्हणणे हा रूपक आहे. मनुष्यास कोणता मुख्य ‘संबंध’ जास्त जखडतो?  विकल्प म्हणजेच द्वैत, संशय, निर्णयांची घालमेल, सततचे खंडन-मंडन. मी या विकल्पाच्या नवऱ्याशी असलेला संबंधच तोडून टाकला.

काम आणि क्रोध  हे दोन्ही मानगुटीवर बसलेले विकार मी झोडून टाकले.

आता माझा मार्ग ‘सुरंगासारखा मोकळा’ झाला म्हणजे अडथळारहित, सरळ, स्वातंत्र्यपूर्ण, ईश्वरमार्गाला खुला झाला.

**ऐसा जोगवा मुगुनी ठेविला |

जाऊनी नवल महाव्दारी फेडिला |
एकपणें जनार्दन देखिला |
जन्ममारणाचा फेरा चुकविला || 6 ||**

अर्थ:
असा जोगवा  म्हणजे अशी आध्यात्मिक साधना, भक्ती, अंतर्मुखता मी माझ्यात हळूवारपणे (मुगुनी) टिकवून ठेवला.

महाद्वार म्हणजे ‘मोक्षद्वार’, ‘ब्रह्मज्ञान’. तेथ जाऊन मी हा ‘जोगवा’ फेडला  म्हणजेच भक्तीच्या मार्गाने पूर्णत्व प्राप्त केले.

मग मी एकपणाने जनार्दन पाहिला सर्वत्र एकच स्वरूप दिसले. द्वैत नाही, माझे-तुझे नाही, उपासक-उपास्याचा भेद नाही.

असा अद्वैतज्ञान प्राप्त झाल्यावर जन्म-मरणाचा फेरा चुकतो  म्हणजे मुक्ती मिळते, आत्मा मुक्त, निर्भय, शांत बनतो.

सारांश (खूपच थोडक्यात):

हा अभंग आपल्याला सांगतो की

• भवानी म्हणजे अंतर्मनातील शक्ती
• ती मोह, अज्ञान, त्रास दूर करते
• भक्ती ही बाह्य पूजा नसून अंतरिक रूपांतर आहे
• द्वैत सोडा, अद्वैत स्वीकारा
• आशा-तृष्णा, मनोविकार, दंभ, विकल्प झाडून टाका
• नवविध भक्ती ही आत्मज्ञानाची साधना आहे
• शेवटी, ‘एकपणा’ प्राप्त होताच जन्म-मरणाचा फेराच थांबतो

हा संपूर्ण रचना म्हणजे भक्ताच्या आत्मसाधनेचा प्रवास आहे 
अज्ञान → द्वैत → भक्ती → विवेक → साधना → आत्मज्ञान → मुक्ती.