विष्णुमूर्ती चतुर्भुज शंख चक्र हातीं |
गदा पद्म वनमाळा शोभती ||1||
गाई गोपाळ सवंगडे वनां |
घेऊनियां जाय खेळे नंदाचा कान्हा ||धृ||
विटी दांडू चेंडू लगोरी नानापरी |
खेळ मांडीयेला यमुनेचे तीरी ||2||
एका जनार्दनीं पहातां तन्मय |
वेधलें वो मन वृत्तिसहित माय ||4||
अर्थ
(१) “विष्णुमूर्ती चतुर्भुज शंख चक्र हातीं | गदा पद्म वनमाळा शोभती”
या ओळींमध्ये भगवान श्रीविष्णूंचे दिव्य स्वरूप वर्णिले आहे. त्यांना सामान्य स्वरूप नाही तर चतुर्भुज, म्हणजे चार भुजा असलेले दैवी रूप आहे. त्यांच्या चार हातांमध्ये शंख, चक्र, गदा आणि पद्म ही चार आयुधे शोभत आहेत. शंख म्हणजे नाद, चक्र म्हणजे धर्मरक्षणाचे प्रतीक, गदा म्हणजे दुष्टांचा नाश, आणि कमळ म्हणजे सौंदर्य, निर्मलता, शांती. त्यांच्या वक्षस्थळावर वनमाळा तुळस आणि वनफुलांची दिव्य माळ लटकलेली आहे. हे रूप तेजस्वी, शांत, आणि विश्वाची रक्षा करणारे आहे. हे वर्णन सूचित करते की कृष्ण हेच विष्णूचे अवतार असून त्यांचे खेळकर बालरूप जरी साधे दिसत असले, तरी त्यात परम दैवी तत्वच असते.
धृपद:
“गाई गोपाळ सवंगडे वनां | घेऊनियां जाय खेळे नंदाचा कान्हा”
धृपदात कवी कृष्णाच्या बाललीलांचा मोहक चित्र उभे करतो. नंदाचा कान्हा छोटा कृष्ण गाई, गोप आणि आपल्या सवंगड्यांना घेऊन वनात जातो. ते गाई चारतात, पण त्याचवेळी वृंदावनातील प्रत्येक क्षण हा खेळ, हसू, प्रेम आणि संगीताने भरलेला असतो. ईश्वरी चतुर्भुज रूप धारण करणारा विष्णू पृथ्वीवर बालकृष्ण म्हणून अवतार घेऊन आपल्या मित्रांसोबत आनंदाने खेळतो हेच या ओळीचे वैशिष्ट्य आहे. दैवी आणि मानवी प्रेमाचे सुंदर मिश्रण येथे दिसते.
(२) “विटी दांडू चेंडू लगोरी नानापरी | खेळ मांडीयेला यमुनेचे तीरी”
कृष्ण आणि त्यांच्या गोप-सख्यांचा खेळण्याचा उत्साह या ओळीत सुंदरपणे दाखवला आहे. टिळा-lagori, दांडू-चेंडू, विटी-दांडू अशा ग्रामीण क्रीडा त्या वेळच्या गोकुळात प्रचलित होत्या. कृष्ण स्वतः त्या खेळांचा केंद्रबिंदू असायचा त्याची चपळता, त्याचे चित्तवृत्ती आनंदित करणारे हास्य, त्याचा खोडकर स्वभाव सगळेच मोहक. यमुनेच्या काठावर खेळणे ही त्यांची रोजची लीला होती. यमुनेचे निर्मळ पाणी, वृक्षांची सावली, आणि कृष्णाची बाललीला हे सर्व मिळून संपूर्ण वातावरणच आनंदमय होत असे. या ओळींत त्याचे बालरूप अस्सल मानवी भावांनी भरलेले दिसते.
(४) “एका जनार्दनीं पहातां तन्मय | वेधलें वो मन वृत्तिसहित माय”
अंतिम चरणात कवी म्हणतो या बाललीला पाहताना मन तन्मय झाले, म्हणजे पूर्णपणे त्या दृश्यात सामावून गेले. माय किंवा कोणताही भक्त कृष्णाच्या खेळकर रूपाचे दर्शन घेताच आपले सर्व मानसिक चंचलपण विसरतो. मन, चित्त, बुद्धी सर्व वृत्ती जणू कृष्णाकडे खेचल्या जातात. त्याचा मोहकपणा, निरागसता आणि दैवी स्वरूप मनाला पूर्णपणे वेधून टाकते.
कवी ‘जनार्दन’ येथे कृष्णामुळे प्राप्त होणाऱ्या भक्तीभावाच्या तल्लीनतेकडे निर्देश करतो. कृष्णाच्या लीलेचे दर्शन म्हणजे आत्म्याचा परम आनंद असा भाव या ओळीत व्यक्त आहे.
सारांश:
या अभंगात कृष्णाचे परमेश्वरत्व आणि त्याचबरोबर त्याचे निरागस बालरूप एकत्र वर्णिले आहे. विष्णूचे दिव्य चतुर्भुज रूप आणि वृंदावनातील बालकृष्णाचे खेळ ही दोन्ही रूपे मनाला आनंद व शांतता देतात. कृष्णाच्या लीलेत तन्मय झाल्यावर मनाचे सर्व विकार नाहीसे होतात आणि भक्तीचा आनंद प्राप्त होतो.
