।।१।।
१) “करुनि उचीत । प्रेम घाली हृदयंती ।।”
या ओळीत कवी सांगतो की साधकाने किंवा भक्ताने सर्वप्रथम “उचित” म्हणजे योग्य, पवित्र आणि शुद्ध मार्गाने देवाची उपासना करावी. मन, विचार, कृती हे सर्व शुद्ध असले पाहिजेत. मनातील अनावश्यक इच्छा, वासना, दुराशा बाजूला सारून जेव्हा भक्त आपल्या हृदयात प्रेमाचे बीज पेरतो, तेव्हा खरी भक्ती सुरू होते. “प्रेम घाली हृदयंती” याचा अर्थ देवाविषयी निष्कपट, निरलस प्रेम मनात निर्माण करणे. देवाविषयीचे हे प्रेम बंधनमुक्त असून फळाची अपेक्षा न ठेवता केलेली उपासना दर्शवते. भक्तीची सुरुवात मनाच्या पवित्रतेतून आणि अंतःकरणातील प्रेमातून होते, असे या ओळीत सूचित केले आहे.
२) “आलों दान मागायास । थोरे करूनीया आस ।।”
या ओळीत भक्त म्हणतो की “मी तुझ्याकडे दान मागण्यासाठी आलो आहे.” पण हे दान म्हणजे भौतिक गोष्टी नव्हे; तर शांती, भक्ती, करुणा, आणि आत्मज्ञान यांसारखी उच्च आध्यात्मिक संपत्ती आहे. “थोरे करूनीया आस” म्हणजे अत्यंत नम्रतेने, अहंकार बाजूला ठेवून विनंती करणे. भक्त आपल्या मर्यादा, अपूर्णता जाणून देवाकडे लीन होतो. त्याला माहीत आहे की खरी संपत्ती देवाच्या चरणी आहे, म्हणून तो अत्यंत नम्र स्वरूपात देवाकडे मागणी करतो. यामध्ये भक्ताचे समर्पण आणि विनम्रता ठळकपणे दिसते.
३) “चिंतनसमयी सेवा । आपुलीच देई ।।”
या ओळीत सांगितले आहे की जेव्हा भक्त ध्यान, जप, स्मरण किंवा चिंतन करतो, तेव्हा तीच सेवा देव स्वतःच स्वीकारतो. देवाला मोठमोठ्या विधींपेक्षा भक्ताचे निरलस चिंतन प्रिय असते. “आपुलीच देई” याचा अर्थ देव स्वतःच उपस्थित होऊन भक्ताच्या भावनेला प्रतिसाद देतो. भक्त मनपूर्वक, एकाग्रतेने देवाचा विचार करतो तेव्हा त्याचे ध्यान हीच सर्वोच्च सेवा बनते. देवाला आडंबराची गरज नाही; त्याला शुद्ध आणि भावपूर्ण चिंतन अधिक महत्त्वाचे वाटते. या ओळीत भक्तीतील आंतरंगाची श्रेष्ठता अधोरेखित केली आहे.
४) “तुकया बंधू म्हणे भावां । मज निरवावें देवा ।।”
शेवटच्या ओळीत संत तुकाराम आपल्या भावांना म्हणजे सर्व भक्तांना सांगतात की देवाने आपल्या जीवनाची जबाबदारी घ्यावी अशी माझी प्रार्थना आहे. “मज निरवावें देवा” म्हणजे माझे जीवन तूच मार्गदर्शित कर. माझ्या त्रुटी, कमतरता, अपराध, अज्ञान तूच दूर कर. तुझे नाव, तुझी कृपा, तुझे साहाय्य मला मुक्तीकडे नेवो. हे अत्यंत समर्पक, नम्र आणि भक्तीने ओथंबलेले आवाहन आहे. तुकाराम म्हणतात की मी देवाचा दास असून मला त्या दैवी प्रेमात, शांततेत आणि मुक्तीत पूर्णपणे विलीन कर.
एकूण भावार्थ (संक्षेपात)
या अभंगात नि:स्वार्थ भक्ती, नम्रता, प्रेम आणि देवावरील पूर्ण समर्पण व्यक्त केले आहे. शुद्ध मन, प्रेमपूर्ण हृदय, नम्र विनंती, आणि ध्यानरूप सेवा यांमधून भक्त देवाशी एकरूप होतो. तुकाराम शेवटी देवाकडे प्रार्थना करतात की मला तुझ्या प्रेमात विरघळू दे, माझ्या जीवनाची जबाबदारी तूच वाह.
