तो गणराज गणपती | आधी मन घेई हाती

तो गणराज गणपती | आधी मन घेई हाती ||1||

मन इंद्रियांचा राजा | त्याचे सर्व भावे पूजा ||धृ||

मन जीवीचा प्रधान | मन माझे नारायण ||2||

तुका म्हणे मन चंचल | हाती येईल गुरुचे बळ||3||

तो गणराज गणपती | आधी मन घेई हाती || 1 ||

या ओळीत तुकाराम महाराज गणपतीचे स्वरूप अतिशय सुंदरपणे वर्णन करतात.
“तो गणराज, गणांचा अधिपती, म्हणजेच गणपती देव तो सर्व कामांच्या आरंभी मनावर नियंत्रण ठेवतो.”
“आधी मन घेई हाती” याचा अर्थ असा की, कोणतेही कार्य सुरू करण्यापूर्वी गणपती मनाला स्थिर करण्याची शक्ती देतो.
मन जर अस्थिर असेल, चंचल असेल, तर कोणतेही काम योग्य रीतीने होत नाही. पण गणपती हा विघ्नहर्ता मनाचे विघ्न दूर करून मनाला योग्य दिशेने लावतो. म्हणूनच सर्व कार्याची सुरुवात “श्री गणेशा”ने केली जाते.

मन इंद्रियांचा राजा | त्याचे सर्व भावे पूजा || (धृ) ||

या ओळीत मनाचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे.
“मन हे इंद्रियांचे राजा आहे.”
आपल्या पाच ज्ञानेंद्रियांचा आणि कर्मेंद्रियांचा खरा नेता म्हणजे मन.
डोळे पाहतात, कान ऐकतात, पण त्यांना अर्थ मन देतं.
हात काम करतात, पाय चालतात, पण दिशा मन ठरवतं.

म्हणून तुकाराम महाराज म्हणतात 
“मनाचीच खरी पूजा करा. मन शुद्ध, सात्त्विक आणि भक्तिमय झाले तर देवाची पूजा आपोआप स्वीकारली जाते.”
मनात देवभाव असेल तर साधी प्रार्थनाही मोठी होते; पण मन विचलित असेल तर मोठमोठे विधीही निरर्थक ठरतात.

मन जीवीचा प्रधान | मन माझे नारायण || 2 ||

या ओळीत ते आणखी खोल अर्थ सांगतात 
“मन हे जीवनाचे प्रधान आहे. मन जसे असेल तसे संपूर्ण जीवन घडते.”
मन म्हणजे विचारांची, भावनांची आणि निर्णयांची मूळ जागा म्हणूनच मनाला ‘जीवाचा राजा’ म्हटले आहे.

त्यानंतर ते म्हणतात 
“माझे मन म्हणजे नारायणच आहे.”
याचा अर्थ असा की मन शुद्ध, निर्मळ, भक्तीमय झाले की त्यात देवाचे निवासस्थान तयार होते.
देव मंदिरात, मूर्तीत, बाहेर नाही तो आपल्या मनातच असतो. मन पवित्र झालं की देव भेटतो. म्हणून तुकाराम महाराज मनालाच ‘नारायण’ म्हणतात.

तुका म्हणे मन चंचल | हाती येईल गुरुचे बळ || 3 ||

अंतिम ओळीत ते मानवी मनाची खरी प्रकृती सांगतात 
“मन चंचल आहे, सतत बदलते, भटकते, डोलते.”
कधी भक्ती येते, कधी वासना येते, कधी राग, कधी मोह मन एका क्षणात अस्थिर होते.

या चंचल मनाला वश करणे सोपे नाही.
म्हणून ते पुढे सांगतात
“हे मन नियंत्रणात येईल तर ते फक्त गुरुच्या बळावर.”
गुरु म्हणजे मार्गदर्शक, सद्गुरू म्हणजे ज्ञानाचा दीप.
गुरु कृपा मिळाली तर मनाला योग्य दिशा मिळते, स्थैर्य मिळते, आणि भक्तीची ओढ निर्माण होते.
गुरु मनाला शहाणपण देतो, अहंकार मोडतो, अंतःकरण शुद्ध करतो.

एकंदरीत सारांश:

हा अभंग मनाचे महत्त्व, गणपतीची कृपा आणि गुरुच्या मार्गदर्शनाचे सामर्थ्य यावर आधारित आहे.
मनच जीवन घडवत किंवा बिघडवत असते.
मन शुद्ध असेल तर देव अनुभवतो; विचलित असेल तर सर्व विफल होते.
गणपती मन स्थिर करतो आणि गुरु त्याला दिशा देतो अशी या अभंगाची सुंदर शिकवण आहे.